عوامل موثر بر گشایش رزق و روزی در آیات و روایات

چکیده :
رزق و روزی از جمله موضوعات بحث برانگیز و مهمی است که از دیرباز به عنوان یکی از دغدغه های اصلی انسانها بوده و در آیات و روایات جلوه ای ویژه داشته است . این مسأله شاید از یک منظر مهم ترین مسأله و از منظری دیگری به عنوان مسائلی از زندگی باشد از همین رو اگر دیدگاه خود را نسبت به رزق تصحیح نکنیم ممکن است طلب رزق، تمام زندگی ما را فرا گیرد . بنابراین انسانها نباید در به دست آوردن رزق افراط و تفریط کنند زیرا حق متعال برای استفاده و بهره وری هر چه بهتر بندگان از نعمتهایی که در اختیار آنان قرار داده است اسبابی فراهم نموده که موجب گشایش و گستردگی روزی می شود که در آیات و روایات از این اسباب در ابعاد مختلف از جمله بعد اعتقادی، عبادی اخلاقی و اقتصادی بحث شده است .
واژگان کلیدی:
رزق، روزی، گشایش رزق و روزی، آیات، روایات

مقدمه:

خداوند متعال می فرماید:
«اللهُ الَّذی خَلَقَکُم ثُمَّ رَزَقَکُم؛ خداوند است که شما را آفرید، سپس روزیتان داد.» (سوره روم، آیه 40)
از این آیه برداشت می شود که به همان اندازه که آفرینش جهان اهمیّت دارد، موضوع رزق نیز مهم است. بنابراین، با توجّه به اهمیّت این موضوع بر آنیم تا به اندازه ی توان و با بهره گیری از آیات و روایات شریفه، به ابعاد گوناگون این موضوع بپردازیم.
از جمله عوامل گشایش روزی می توان به ازدواج، دعا کردن، نماز شب خواندن و … اشاره کرد. مسأله رزق و روزی یکی از موضواعاتی است که در طول تاریخ توجه آدمی را به خود جلب کرده است . سؤالات فراوانی درباره این موضوع به چشم می خورد از جمله این سؤالات:
1 ـ نقش انسان در تنگی و وسعت رزق تا چه اندازه است؟
2 ـ چرا خداوند رزق بعضی را وسعت داده است؟
این پرسش ها بیش از همه نسل جوان را می آزارد. با توجه به اینکه همه افراد در تمام مقاطع زندگی خود با رزق سر و کار دارند باید به معنا و مفهوم واقعی آن توجّه گردد ، که مردم توجّهی خاص به رزق و کسب درآمد و عوامل گشایش روزی داشته باشند.
در زمینه رزق آیات و روایات متعددی وجود دارد و علمای بزرگی در کتب خود به این مسأله مهم پرداخته اند لذا در این راستا با توجه به موضوع، ارجاع به کتب تفسیری و روایی و همچنین اخلاقی ضرورت می یابد . کتب مفید و سازنده ای درباره این موضوع موجود است از جمله این کتب :
1ـ تفسیر المیزان 2 ـ بحارالانوار
روش جمع¬آوری اطلاعات در این مقاله روشی کتابخانه¬ای است که با مراجعه به کتابخانه¬ها، دانشگاهها، مطالعه کردن کتب، مقالات و تحقیقات دیگران انجام شده است.
قبل از اینکه بخواهیم در رابطه با اسباب گشایش رزق و روزی بحث کنیم بهتر است ابتدا با حقیقت رزق آشنا شویم.

الف ـ حقیقت رزق

روزی واژه ی فارسی است که به معنای خوراک روزانه، آن چه روز به روز به کسی داده می شود و قسمت او می گردد. (دهخدا، 1373، ج 8، ص 10894)

رزق واژه عربی و معادل «روزی» است که به معنای خوراک روزانه، موهبت، نصیب و بهره به کار رفته است و برخی چنین گفته اند: روزی گاهی به عطای جاری گفته می شود، خواه دنیوی یا اخروی باشد، و گاه به نصیب و بهره ایشان از چیزی، رزق اطلاق می گردد. (قاسمی،1389، ص 19، به نقل از مفردات راغب.)
رزق در ابتدا تنها به خوردنی ها اطلاق می شد و غیر آن از پوشیدنی ها و امثال آن را شامل نبوده است.
«وَ عَلی المَولُودِ لَهُ رِزقُهُنَّ وکِسوَتُهُنَّ بِالمَعروفِ؛ (سوره بقره، آیه 233)
و به عهده ی صاحب فرزند (پدر) است که خوراک و لباس مادر را به اندازه ی متعارف بدهد.»
کسوت یعنی پوشیدنی را در مقابل رزق قرار داده است، سپس معنای آن توسعه داده شده و شامل تمام چیزهایی که به آدمی می رسد و انسان از آن ها بهره مند می گردد، مانند مال، جاه، فامیل و علم و امثال آن گشته است.
فخر رازی بر این باور است که هر چه به انسان سود برساند مانند خوردنی ها، وسایل مورد نیاز، همسر، فرزند صالح، عقل و … رزق است.
در اصطلاح شیعیان، رزق چیزی است که می توان از آن بهره برداری کرد و کسی نمی تواند جلوی آن را بگیرد. (قاسمی،1389، ص 19، به نقل از شرح تجرید، ص 143)

ب) اسباب گشایش روزی

آموزه های تربیتی درباره عوامل گشایش یا تنگی رزق و روزی، بیانگر حقایق ارزشمندی است که در پرتو آن ها می توان از زندگی دنیا توشه ای مناسب برای آخرت ذخیره کرد. خداوند متعال ریشه خیر و برکت است و رحمت و مهربانی او سراسر عالم را فرا گرفته است. بنابراین، هر کس متصل به این منبع شود و انرژی خود را از آن جا بگیرد، او نیز سر رشته خیر و برکت شده و به دیگران خیر و خوبی خواهد رساند. چنین کسی با در نظر داشتن این موضوع که همواره کسی هست که او را یاری رسانده و از او غافل نیست و همه عالم را به خاطر او آفریده، دارای روحی آرام، امیدوار، با نشاط است. وی همواره در زندگی موفق است. کسی که روح سالم و آرامی داشته باشد، جسم او نیز سالم خواهد ماند، تحقیقات نشان داده بیشتر مشکل های جسمی ناشی از ناراحتی های روحی و تنش های روانی است. در این دنیای آشفته و پر زرق و برق، توجّه به خدا و انجام کار نیک، برای پرورش عواطف انسانی، رفع نگرانی ها و دلهره ها و احساس خوشبختی، بهترین وسیله است. «نیایش و دعا، انسان ها را آن چنان رشد می دهد که جامه ای که وراثت و محیط به قامتشان دوخته است؛ برایشان کوتاه می گردد. انس و ملاقات پروردگار، ایشان را از صلح و آرامش درون لبریز می سازد، به گونه ای که امواج پرتو این صلح از چهره آنان نمودار است و به هر جا که بروند، آن را با خود می برند. نیایش آثار شگفت آوری دارد. بیمارانی بوده اند که ناگهانی از بیماری هایی همچون خوره، سرطان، عفونت کلیه شفا یافته اند. نحوه این شفا یافتن یکسان است. یک درد بسیار شدید و شفا یافتن در چند دقیقه و حداکثر چند ساعت که آثار بیماری به کلی محو می گردد. این معجزه با چنان سرعتی سلامت را به بیمار باز می گرداند که هرگز جراحان در طول تجربیاتشان مشاهده نکرده اند. (شجاعی باغینی،1386، ص 90، به نقل از الکسیس کارل، نیایش، ترجمه: علی شریعتی، ص 22.)
عوامل گشایش روزی را می توان از سه بعد اعتقادی، عبادی، اخلاقی و اقتصادی دسته بندی کرد.

1- عوامل اعتقادی

1-1- توکل بر خداوند

«توکل از ماده وکالت به معنی سپردن کارها به خدا و اعتماد بر لطف اوست، نه به این معنی که دست از تلاش و کوشش بردارد. بلکه تا آن جا که در توان دارد تلاش کند و منزلگاه ها را یکی بعد از دیگری با تمام توان بپیماید. اما آن چه از توان او بیرون است، به خدا واگذارد و از الطاف خفیه او مدد طلبد.» (شجاعی باغینی،1386، ص 90، به نقل از اخلاق در قرآن، ج 2، ص 265)
«وَ مَن یَتَوکَّل عَلَی اللهِ فَهُو حَسبُهُ، اِنَّ اللهَ بالِغُ اَمرِهِ قَدجَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدراً؛ (سوره طلاق ، آیه 3)
هر که بر خدا توکل کند، خدا او را بس است، همانا خدا کار خود را رساننده است [به آن جا که خواهد] به راستی که خداوند برای هر چیزی اندازه ای نهاده است.»
انسان باید با تمام نیرو از هر وسیله ای برای چیره شدن بر مشکلات بهره گرفته و در راه به دست آوردن روزی، دست از تلاش بر ندارد. با این وجود، متکی به لطف بی نهایت پروردگار باشد.
طبرسی در ذیل این آیه نوشته است: «یعنی کسی که امر و کار خود را به خدا واگذارد و به تدبیر و تقدیر نیکوی خدا اعتماد کند، خدا امور دنیایی او را کفایت می کند و ثواب بهشت به او می دهد به طوری که به کسی محتاج نشود.» (طبرسی، 1380، ج 14، ص 1028)
علامه طباطبایی (رحمه الله علیه) می نویسد:
«خدای سبحان که ولی و سرپرست بنده متوکل خویش است، او را از پرتگاه هلاکت بیرون می- کشیده و از راهی که پیش بینی نمی کند روزی می دهد. چنین بنده ای به خاطر این که بر خدای تعالی توکل کرده و همه امور خود را به او واگذار نموده، هیچ چیز از کمال و نعمت هایی را که قدرت به دست آوردن آن را در خود می بیند، از دست نمی دهد و آن چه را که امیدوار بود به وسیله سعی و کوشش خود به دست آورد، خدای تعالی برایش فراهم می کند، زیرا او به وی توکل کرده و کسی که بر خدا توکل کند، خدا همه کاره او می شود. چنین مقامی تنها نصیب صالحین از اولیاء این امت می شود.» (طباطبایی، 1388، ج 19، صص 528-529)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از جبرئیل پرسیدند:
«توکل بر خداوند بزرگ چیست؟ عرض کرد: حقیقت توکل، دانش و آگاهی به این است که بنده نمی تواند زیانی برساند و نه سودی و نه چیزی ببخشد و نه از او باز دارد و یأس و ناامیدی از خلق است. سپس فرمود: هنگامی که بنده خدا چنین باشد، جز برای خدا کاری انجام نمی دهد و امید و ترسی جز به خدا ندارد و به هیچ کس جز خدا دل نمی بندد، این حقیقت توکل است.» (محمدباقر، مجلسی، ج 71، ص 138 )
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«مَن اُعطِی التوکُلَ اُعطِی الکِفایهَ. فإن الله عزوجل لَیقُول فی الکتاب: و مَن یتوکَّل عَلَی اللهِ فَهُو حَسبُه؛ (همان، ج 71، ص 43)
هر کس خداوند به وی توکل عطا کند، از بی نیازی بر خوردار می شود. خداوند عزوجل در قرآن می فرماید: و هر که بر خدا توکل کند، خدا او را بس است.»
همچنین فرمودند:
«اِنَّ الغِنی و العِزِّ یجولانِ فَإذا ظَفَرا بِمَوضِعِ التوکّلِ اَوطَناهُ؛ ( کلینی، 1372، ج 2، ص 65)
توانگری و عزت پیوسته در حرکتند. هنگامی که به محل توکل برسند، آن جا را وطن خود انتخاب می کنند.»
شکوه و عظمت این فضیلت بزرگ، یعنی توکل بر خدا در این احادیث به اندازه ای آشکار است که ما را از هر گونه توضیح بیشتری بی نیاز می سازد. به عکس، توکل نکردن بر خدا و دل بستگی به اسبابی غیر از خدا، انسان را از اوج عزت و قدرت پایین کشیده و او را به فردی ناتوان که توانایی انجام هیچ کاری مبدل می کند.
انسانی که بر خداوند توکل می کند، همواره این نکته را در نظر دارد که خداوند همه ی کاره ی اوست و او را بدون روزی نمی گذارد، در نتیجه از شتاب زدگی در کارها که از دست دادن روزی می- انجامد دوری کرده و با آرامش و تمرکز، بهترین راه را برای کسب روزی انتخاب می کند. در نتیجه وقتی که در به دست آوردن روزی راه درست و صحیح را در پیش بگیرد روزی اش خیر و برکت پیدا کرده و روز به روز بر آن افزوده می گردد.

همچنین انسان متوکل، به آن چه خدا بر او ارزانی داشته راضی بوده و احساس بی نیازی می کند. (شجاعی باغینی،1386، ص 92)

2-1- توجّه به آخرت

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
«مَن اَصبَحَ و اَمسی والاخرهُ أکبرُ هَمِّه جَعَلَ اللهُ الغنِی فی قلبِه و جَمعَ لَه اَمره و لم یخرُج مِن الدنیا حتّی یستکمِلَ رزقُه؛ (حرانی، 1379، ص 48)
کسی که شب را به صبح و صبح را به شب برساند، در حالی که بزرگ ترین دغدغه او آخرتش باشد، خداوند بی نیازی را در قلبش قرار می دهد و کارهایش را سامان می بخشد و از دنیا نمی رود، مگر آن که روزی اش را کامل دریافت کند.»
اگر انسان متوجّه آخرت باشد، از بسیاری از گناهان که موجب کاهش و بی برکتی روزی می شود دوری کرده و همواره در پی کسب روزی حلال است. روزی حلال و دوری از گناهان موجب برکت و گستردگی زندگی و پیروزی های روز افزون انسان شود.

2- عوامل عبادی- اخلاقی

1-2- پرهیزگاری

پاک دامنی و دوری از گناه یکی از اسباب گشایش روزی است. کسی که پرهیزگار باشد، هیچ گاه در بن بست نمی ماند و روزی او از راهی که گمانش را نمی برد، می رسد.
خداوند متعال می فرماید:
«وَ مَن یَتَّقِ اللهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجا و یَرزُقهُ مِن حَیثُ لایَحتَسبُ؛ (سوره طلاق، آیه 2)
و هر که پرهیزگار باشد، خداوند راه بیرون شدن (از گناهان و بلا و حوادث) بر او می گشاید و از آن جایی که گمان نبرد به او روزی می دهد.»
همچنین فرموده است:
«وَ لَو اَنَّ اَهلَ القُری آمَنوا واتَّقُوا لَفَتَحنَا عَلَیهِم بَرَکاتٍ مِنَ السَّماء وَ الأرضِ ولکن کَذَّبُوا فَاَخَذناهُم بما کانُوا یَکسِبُونَ؛ (سوره اعراف، آیه 96)
و اگر همه مردم شهر و دیار ایمان آورده و پرهیزگار می شدند، همانا درهای برکت های آسمان و زمین را به روی آنان می گشودیم، ولی چون (آیات و پیامبران ما را) دروغ پنداشتند، ما نیز آنان را به مجازات کردار زشتشان رساندیم.»
آیه اول (وَ مَن یتَّقِ الله …) درباره تقوای فردی است و این که اگر انسان پرهیزگار باشد، خداوند راه گشایشی در کارهایش قرار می دهد.
آیه دوم (و لَو اَنَّ اهل القری …) به تقوای گروهی و اجتماعی اشاره دارد و این که اگر اهل شهری همه مؤمن و پرهیزگار باشند، رحمت و برکت خداوند بر آنان نازل می شود. مفهوم این آیات مبارکه این نیست که انسان تلاش را کنار گذاشته و بگوید من تقوا پیشه می کنم و مشغول عبادت خداوند می شوم تا خداوند روزی مرا برساند، بلکه پرهیزگاری در امتداد کار و تلاش است نه به موازات آن. اگر با این حال درها به روی انسان بسته شد، خداوند گشودن آن ها را تضمین کرده است. (شجاعی باغینی،1386، ص 93)
حال این پرسش مطرح می شود: اگر ایمان و تقوا موجب گشایش روزی و نزول رحمت و برکت خداست، پس چرا بعضی افراد با ایمان در تنگ دستی زندگی می کنند و برعکس، برخی افراد بی ایمان از زندگی مرفهی برخوردارند؟
خداوند بندگان خوب خود را به تهی دستی مبتلا می کند تا درجه ایمان و بردباری آن ها را بیازماید. انسانی که راه گناه را در پیش گرفته و در منجلاب فساد غرق شده و با این حال دارای زندگی خوب و مرفهی است نه از این جهت است که خداوند در رحمت خود را به روی او گشوده، بلکه او را به سنت استدراج مبتلا کرده و در نهایت او را به نابودی می رساند:
«فَلَمَّا نَسُوا مَاذُکِّروُا بِهِ فَتَحنَا عَلَیهم اَبوابَ کُلِّ شَیءٍ حَتَّی إذا فَرِحوُا بِمَا اُوتُوا اَخَذناهُم بَغتَهَ فإذَا هُم مُبلِسوُنَ؛ (سوره انعام، آیه 44)
البته نباید این نکته را فراموش کرد که منظور از ایمان و پرهیزگاری که موجب گشایش درهای رحمت خدا می شود، تنها ادعای پای بندی به اصول اعتقادی دین نیست. بلکه حقیقت ایمان، چیزی جز نفوذ آن در همه کارها، شئون زندگی فردی و اجتماعی نیست و این امری است که با ادعا تأمین نمی گردد.»
مسلمانان صدر اسلام به دلیل پیروی از دستورهای هدایت گر دین اسلام و توانستند فرهنگ و تمدن اسلام را در جای جای جهان گسترش دهند. امروزه در بسیاری از جوامع اسلامی، اصول آموزه های اسلام و پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) متروک و یا نیمه متروک مانده و به طور کامل به دستورهای خداوند عمل نمی شود. (شجاعی باغینی،1386، ص 95)
خداوند در قرآن کریم می فرماید:
«ذلک بِأنَّ اللهَ لَم یَکُ مُغَیِّراً نِّعمَهَ اَنعَمَهَا عَلَی قَومٍ حَتَّی یُغَیِّروا ما بِاَنفُسَهِم وَ اَنَّ اللهَ سَمیعٌ عَلیمٌ؛ (سوره انفال ، آیه 53)
این بدان سبب است که خداوند نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته، تغییر نمی دهد، مگر آن که آنان آن چه را در، دل دارند، تغییر دهند و خداوند شنوای داناست.»
بنابراین، با ایمان و توکل بر خدا، کوشش فراوان و انجام دستورهای شارع مقدس، می توان درهای رحمت خدا را گشوده و از نعمت های خداوند هر چه بیشتر برخوردار گردید.
2-2- توبه و استغفار

بسیاری از گناهان مانع نزول روزی است. از این رو استغفار و طلب بخشش از خداوند آمرزنده سبب گشایش درهای لطف و رحمت الهی می شود.
«ربیع بن صبیح می گوید: مردی نزد امام حسن (علیه السلام) آمد و از خشک سالی گله کرد. امام حسن (علیه السلام) فرمود: استغفار کن. مردی دیگر آمد و گفت: دعا کنید خدا پسری به من بدهد. امام فرمود: استغفار کن. عرض کردیم: افرادی با نیازهای گوناگون نزد شما آمدند. شما همه آن ها را سفارش به استغفار کردید؟ حضرت فرمود: من این را از خود نگفتم. بلکه در نتیجه تأمل در گفته خدا به دست آوردم. خدا از حضرت نوح (علیه السلام) حکایت می کند که به قوم خود فرمود: (طبرسی،1380، ج 15، ص 267-268)
«فَقُلتُ استَغفِروُا رَبِّکُم اِنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرسِلِ السَّماء عَلَیکُم مِّدراراً و یُمدِدکُم بِاَموالٍ و بَنینَ و یَجعَل لِکُم جَنَّاتٍ و یَجعَل لَکُم اَنهاراً؛ (سوره نوح، آیه 10-12)
باز گفتم ای مردم، از خدای خود آمرزش بخواهید که او بسیار خداوند آمرزنده ای است. تا باران آسمان را بر شما فراوان نازل کند و شما را به مال و پسران بسیار مدد فرماید و باغ های خرم و نهرهای جاری بر شما بخشد.»
حضرت علی (علیه السلام) در مراسم نماز باران در شهر کوفه فرمودند:
«وَ قَد جَعَلَ اللهُ الاِستِغفارَ سَبَباً لِدُرورِ الرِّزقِ و رَحمَهِ الخَلقِ؛ (نهج البلاغه، خطبه 143)
و همانا خداوند آمرزش خواستن را وسیله همیشگی فرو ریختن روزی و موجب رحمت آفریدگان قرار داد.»
در جایی دیگر فرمودند:
«آمرزش خواهی روزی را افزایش می دهد.» (مجلسی، ج 76، ص 314)
انسان با توجه به درگاه خدا، پشیمانی خود را اثبات می کند و نشان می دهد نسبت به خداوند حسن نیت داشته و به آمرزش خدا امیدوار است. بدین ترتیب، توجّه خداوند را به خود جلب کرده و رحمت خدا را به سوی خود سرازیر می کند.

3-2- سپاس گزاری

شکر، عاملی بسیاری را در افزایش نعمت های الهی است. خداوند متعال با صراحت اشاره فرموده است:

«لَأن شَکَرتُم لَاَزیدَنَّکُم؛ (سوره ابراهیم، آیه 7)
اگر سپاس (نعمت) به جای آورید، بر نعمت شما می افزایم.»
از سخنان گهربار حضرت علی (علیه السلام) که می فرماید:
«مَن أعطیَ اربعاً لم یُحرَم اربعاً: مَن اَعطیَ الدعاءَ لم یُحرَم ایجابُهَ و مَن أعطی التوبه لَم یَحرم القَبولَ و مَن أعطِی الاستغفارَ لَم یَحرم المغفِرهِ و مَن أعطِیَ الشُکرَ لَم یحرَم الزّیادَهَ؛ (کلینی،1372، ج 3، ص 54)
کسی را که چهار چیز دارند، از چهار چیز محروم نباشند. با دعا از اجابت کردن، با توبه از پذیرفته شدن، با استغفار از آمرزش گناه و با شکر گذاری از فزونی نعمت ها.»
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند:
«ما اَنعَمَ اللهُ عَلی عَبدٍ من نعمهٍ فَعَرَفَها بِقَلبِه و حَمِدَ الله ظاهراً بلسانِه فَتَمَّ کلامُه حَتّی یؤمَرَله بالمزید؛ (مجلسی، ج 71، ص 40)
خدا نعمتی به بنده ای نداد که از ته دل آن را بشناسد و در آشکار و با زبان، خدا را ستایش کند و سخنش تمام شود، جز آن که برایش به فزونی امر شود.»
در جایی دیگر فرمودند: در تورات نوشته شده، کسی را که به شما نعمت می دهد، سپاس گوی و هر که از تو سپاس گزاری می کند، بخشش کن، زیرا با سپاس گزاری، نعمت ها از بین نمی روند و اگر ناسپاسی کنی، باقی نمی مانند. سپاس گزاری مایه افزودنی نعمت ها و ایمن ماندن از پیش آمدهای روزگار است؟ (کلینی،1372، ج2، ص 94) هنگامی که انسان قدردان منعم باشد و از او سپاس گزاری کند، رحمت آفریدگار را به خود جلب کرده و در نتیجه، از رحمت خدا بر خوردار می شود.

4-2- دعا کردن

یکی دیگر از اسباب فراوانی روزی، دعا کردن است. خداوند دوست دارد، بندگانش در همه حال با او ارتباط داشته و از فضل و کرمش درخواست کنند این آیه شریفه (وَ اسألوا اللهَ مِن فَضلِهِ) (سوره نساء، آیه 32) به همین معنا اشاره دارد.
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«آیا شما را راهنمایی نکنم بر سلاحی که شما را از دشمنانتان رهایی بخشیده و روزیتان فراوانی می سازد؟»
گفتند: بلی. فرمود: «پروردگارتان را شب و روز بخوانید؛ زیرا دعا سلاح مؤمن است.» (مجلسی، ج 93، ص 291)
حضرت علی (علیه السلام) به امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمودند:
«وَ سَألتَهُ مِن خَزائِنِ رَحمَتِهِ مالایَقدِرُ عَلَی اِعطائِهِ غَیرُهُ مِن زِیادَهِ الأعمال و صِحَّهِ الأبدانِ وَسَعَهِ الأرزاقِ. ثُمَّ جَعَلَ فی یَدَیکَ مَفاتیحَ خَزائِنِهِ بما اَذِنَ لَکَ فیهِ مِن مَسأَلَتِهِ فَمَتی شِئتَ استَفتَحتَ بِالدُّعاءِ أبوابَ نَعمَتِهِ وَاستَمطَرتَ شآبِیبَ رَحِمِتِه؛ (نهج البلاغه، نامه 31)
و از گنجینه های رحمت او چیزهایی را درخواست کن که جز او کسی نمی تواند عطا کند. مانند عمر بیشتر، تن درستی بدن و گشایش روزی. سپس خداوند کلید گنجینه های خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه ی دعا کردن داد. پس هر گاه اراده کردی می توانی با دعا، درهای نعمت خدا را بگشایی تا باران رحمت الهی بر تو ببارد.»

5-2- خواندن نماز شب

امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«صَلاهُ الَّیلِ تَحلبُ الرزقَ؛ (حر عاملی،1413ق، ج 5، ص 271)
نماز شب، روزی را جلب می کند.»
از سخنان گهربار امام رضا (علیه السلام) است که می فرمودند: «همیشه نماز شب بخوانید، زیرا مایه ی احترام به پروردگار است. روزی را سرازیر و روی را زیبا می کند و سبب تضمین روزی است.» (شجاعی،1386، ص 104، به نقل از مستدرک الوسائل، ج 6، ص 331)
نماز شب موجب جلب عنایات خداوند و آرامش روانی شده و انسان را نزد مردم محبوب می کند. همین محبوبیّت و داشتن آرامش موجب به دست آوردن روزی بیشتر و جلب حمایت دیگران می شود.
نماز شب دارای آثاری فراوان است یکی از آن ها، توسعه در روزی است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«نماز شب انسان را نورانی می کند، بوی انسان را خوش و روزی، جذب می نماید.» (قاسمی،1389، ص 80، به نقل از ثواب الإعمال، ص 41)
و در سخنی دیگر فرمود:
«دروغ می گوید کسی که نماز شب می خواند، حال آن که گرسنه است، زیرا نماز شب روزی روز را تضمین می کند، (اِنَّ صَلاهَ الَیلَ تَضمَنُ رِزقَ النَّهارِ).» (حر عاملی،1413ق، ج 8، ص 158)
هنگامی که بنده ای برای نماز شب بر می خیزد، از راست و چپ خواب به سراغش می آید و گاهی در اثر خواب چانه اش به سینه اش می چسبد، خداوند فرمان می دهد درهای آسمان گشوده شود، سپس به فرشتگان خود دستور می دهد بنگرید به این بنده ام که برای تقرّب جستن به من چه می کند. او از من سه چیز را انتظار دارد، گناهانش را بیامرزم، توبه اش را بپذیرم و روزیش را زیاد کنم، ای فرشتگان من، شاهد باشید که هر سه را به او دادم. (قاسمی،1389، ص 80، به نقل از ثواب الاعمال، ص 42)

6-2- خوش اخلاقی

ابراهیم بن ابی رجاء روایت کرده است امام صادق (علیه السلام) فرمود: خوش اخلاقی روزی را زیاد می کند. (مجلسی، ج 71، ص 396)
از سخنان امیرالمؤمنین (علیه السلام) است «در سایه ی خوش اخلاقی روزی فراوان می شود، اخلاق نیکو، روزی را زیاد می کند و مایه ی انس با دوستان می گردد؛ بخشنده و خوش اخلاق باشید زیرا بخشندگی و خوش اخلاقی، مایه ی افزایش روزی هستند و باعث دوستی و محبّت می گردند، گنج روزی در زیر گستردگی اخلاق [و خوش اخلاقی] پنهان است. (کلباسی حائری، 1389، ص 132 به نقل از غررالحکم، صص 255-378 )
انسان با اخلاق نیکو، نزد مردم صاحب اعتبار شده و موقعیتش در جامعه بالا می برد. از سویی، برخورداری از نعمت هایی که در دست مردم است؛ راهی جز نفوذ در دل های آن ها ندارد. انسان خوش اخلاق می تواند همه را به خود جذب کرده، رابطه اش را محکم و استوار گرداند، در نتیجه از حمایت آنان برخوردار می شود به دلیل محبوبیت و اعتباری که دارد، در همه امور به ویژه امور بازرگانی با آن ها همکاری کرده و از وسعت روزی برخوردار می گردد.
انسان خوش اخلاق نسبت به همه ی آن چه خداوند به او داده خشنود و سپاس گذار بوده و احساس بی نیازی می کند. همین خشنودی، سبب ریزش برکت های الهی می شود.

3- عوامل اقتصادی

1-3- صدقه دادن

صدقه دادن و کمک به نیازمندان، تأثیر بسیاری در جلب روزی دارد. حضرت علی (علیه السلام) می فرماید:
«اِستَنزِلُوا الرِّزقَ بِالصَّدَقَهِ؛ (نهج البلاغه، حکمت 137)
روزی را با صدقه دادن فرود آورید.»
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «بیماران خود را با صدقه دادن درمان کنید و بلا را با دعا دور کنید. روزی را با صدقه فرود آورید؛ زیرا صدقه دادن ضربه ای به چانه ی هفت صد شیطان است و دو فک آن ها را از هم جدا می کند. چیزی برای شیطان سنگین تر از صدقه دادن به مؤمن نیست. صدقه پیش از رسیدن به دست بنده، به دست پروردگار می رسد.» (کلینی،1372، ج 4، ص 3)
صدقه دادن، نوعی کمک به نیازمندان است که موجب جلب توجّه خداوند می شود. همچنین با این کار انسان به یاد محرومان افتاده و می کوشد در مخارج زندگی، راه میانه روی را در پیش گیرد.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود:
«اِذا اَملَقتُم فَتاجِروا اللهَ بِالصَّدَقَهِ؛ (توحیدی،1389، ص 78، به نقل از غرر الحکم، ج 1، ص 312، فصل 17، روایت 47)
هرگاه تهی دست شدید به وسیله صدقه با خدا معامله کنید.»
در مورد دستگیری از نیازمندان باید توجّه داشت که حق اولویّت با خویشاوندان است.
حضرت امیر (علیه السلام) فرمود:
«صدقه ی نیکو، دین انسان را قضا کرده و از خود برکت بر جای می گذارد.» (حر عاملی،1413ق، ج 9، ص 368)
صدقه ی نیکو، صدقه ای است که منّت دنبال آن نباشد، کریمانه پرداخت گردد و سبب ذلّت و خواری گیرنده آن نشود و به صورت سِرّی پرداخت گردد. صدقه نه تنها باعث نقص در اموال نمی گردد، بلکه سبب برکت و افزایش مال می شود. (تقیان، 1389، ص 46)

2-3- قرض دادن

یکی از اسباب فرود آمدن رحمت خدا، قرض دادن به افراد نیازمند است. این کار پسندیده، موجب خشنودی خداوند می شود. در واقع خداوند، وام دادن به افراد نیازمند را قرض دادن به خودش دانسته و می فرماید:
«مَن ذَا الَّذی یُقرِضُ اللهَ قَرضاً حَسناً فیُضاعِفَهُ لَهُ اَضعافاً کَثیرهً واللهُ یَقبِضُ و یَبصُطُ وَ اِلَیهِ تُرجَعُونَ؛ (سوره بقره، آیه 245)
کیست که به خدا قرض الحسنه ای بدهد تا خدا بر او به چندین برابر بیفزاید و خداست که محدود یا گسترده می کند و به سوی او باز گردانده می شوید.»
قرض دادن به افراد نیازمند افزون بر پاداش اخروی، موجب افزایش روزی نیز می شود.
خداوند در این آیه یادآوری می کند که تنگی و گشایش روزی به دست اوست. انسان با این کار پسندیده (قرض الحسنه) می تواند اسباب گشایش روزی را برای خود فراهم سازد.
قرض دادن نوعی پس انداز سرمایه است. از سوی دیگر، هنگامی که انسان برای حل مشکل های دیگران گام بر می دارد و گره از کار فرو بسته ای باز می کند، خداوند درهای رحمت خود را به روی وی باز می کند. همچنین موجب می شود، در هنگام نیازمندی، مردم به یاری از او شتافته و از حمایت مالی آنان برخوردار گردد. (شجاعی باغینی،1386، ص 119)

3-3- پرداختن زکات و حقوق واجب مالی

امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
«الزکاه تَزیدُ فِی الرّزقِ؛ (مجلسی، ج 96، ص 14)
دادن زکات، روزی را می افزاید.»
امام کاظم (علیه السلام) نیز فرمودند: «همانا خداوند زکات را غذای نیازمندان و مایه ی فراوانی دارایی شما قرار داده است.» (کلینی،1372، ج 3، ص 498) انسان با پرداخت حقوق واجب مالی، افزون بر به دست آوردن خشنودی خداوند و دعای نیازمندان، نوعی مدیریت اقتصادی را در زندگی به کار می بندد.
متوجّه می شود که مالش را در چه راهی و چگونه مصرف کند، در نتیجه، همین سرمایه گذاری و درست مصرف کردن دارایی موجب گسترش و برکت روزی می شود.

4-3- قناعت

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) چه زیبا می فرمایند که: «خوش ترین زندگی را کسی دارد، که خداوند سبحان قناعت ارزانیش دارد و همسری پاک و شایسته نصیبش گرداند.» (محمودی، 1389، ص 31، به نقل از غررالحکم، ح 3295)
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«هر که خواهان روزی کم باشد، همان سبب جلب روزی بسیار می گردد.» (کلینی،1372، ج 5، ص 311)
قانع بودن به آن چه زندگی انسان را کفایت می کند، موجب ایجاد احساس بی نیازی و آرامش است. همچنین، کسی که در زندگی اش قناعت می ورزد، روش درست مصرف کردن را پیاده می کند. نعمت های خدا را هدر نداده و در بهره برداری از آن ها صرفه جویی می کند. همین صرفه جویی موجب ذخیره شدن دارایی و استفاده از آن در هنگام نیاز می شود.

5-3- مشارکت و دوستی با کسانی که روزی فراوان دارند

حدیثی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمودند:
«تَلتَمِسُوا الرّزق مِمَّن اکتَسَبَه مِن ألسِنَّهِ المَوازینَ وَ رَئوسِ المکائیل و لکن عند مَن فُتِحَت عَلَیهِ الدُّنُّیا؛ (مجلسی، ج 103، ص 86)
روزی خود را در دست کسانی بجویید که خودشان روزی خود را از زبانه های ترازو به دست می آورند، بلکه روزی خود را نزد آنانی بجویید که دنیا به آن ها رو کرده است.»
از حضرت علی (علیه السلام) روایت شده که فرمودند:
«شارکوا الَّذی قَد اَقبَلَ عَلَیه الرّزق فَإنَّهُ اَخلَقُ لِلغِنَی وَ اَجدَرُ بِاِقبالِ الحَظِّ؛ (نهج البلاغه، حکمت 230)
با کسی که روزی فراوان به او رو کرده است، همکاری کنید. چنین مشارکتی به بی نیازی بیشتر سازگار است و سزاوارتر است به بهره ی فراوان بردن.»
هنگامی که انسان با افراد پر روزی نشست و برخاست می کند، به نوعی می خواهد خود را مانند آنان کند، در نتیجه برای این خواسته، تلاش بیشتری می کند تا از امکانات فراوان تری برخوردار گردد. همچنین، در اثر مشارکت با این افراد، با روش های به دست آوردن روزی بیشتر و راه کارهای موفقیّت- آمیز آشنا شده و تلاش می کند از تجربه آنان استفاده کند. (شجاعی باغینی،1386، ص 122)

نتایج:

در پرتو معارف برگرفته از آیات و روایات یافته های زیر حاصل شد:
1- کسانی که تقوا و توکل بر خدا داشته و همه ی امور خود را به خدا واگذارند از روزی (من حیثُ لا یَحتَسِب) و به قولی از رزق بی گمان خداوند بهره مند می شوند.
2- بسیاری از گناهان مانع نزول روزی است. از این روز استغفار و طلب بخشش از خداوند آمرزنده سبب گشایش درهای لطف و رحمت الهی می شوند.
3- نماز شب موجب جلب عنایات خداوند و آرامش روانی و مایع احترام به پروردگار و سبب جلب حمایت دیگران می شود.
4- صدقه نیکو صدقه ای است که منت دنبال آن نباشد، کریمانه پرداخت گردد و سبب ذلت و خواری گیرنده آن نشود و به صورت سرّی پرداخت گردد.
5- هیچ چیز برای شیطان سخت تر از این که انسان به مؤمنین صدقه بدهد نیست و صدقه دادن باعث افزایش مال انسان می گردد.
6- خوش اخلاقی باعث می شود که انسان رابطه اش با همه مردم استوار و محکم گردد و در سایه اخلاق خوش روزی انسان زیاد می گردد.

تقدیر و تشکر:

شایسته است از کلیه عزیزانی که مرا در این مسیر یاری نموده اند بخصوص، استاد گرانقدر جناب آقای سیاحت اسفندیاری قدردانی نمایم.

منابع و مآخذ:

1 ـ قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی، قم، اسوه، 1385.
2ـ سید رضی، نهج البلاغه، مترجم: محمد دشتی، تهران، پیام عدالت 1385.
3 ـ تقیان، حبیب الله ، گسترش برکت و رزق، قم، حسنین، 1389.
4ـ توحیدی، رضا، راههای دستیابی به وسعت رزق، قم، حسنین، 1389.
5 ـ حرانی، حسن ابن علی، تحف العقول، کتابچی، 1379.
6 ـ حرعاملی، محمدبن حسن، وصال و شیعه، جلد 5 ، 8، 9، بیروت ـ لبنان، داراحیاء التراث العربی، 1413.
7- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج 8، تهران، دانشگاه تهران، 1373.
8 ـ شجاعی باغینی، عفت، رزق و روزی از منظر قرآن و روایات، قم، استاد مطهری، 1386.
9 ـ طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، جلد 19، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامع مدرسین، 1388.
10 ـ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج9 ، 14 ، 15، تهران، فراهانی، 1380.
11 ـ قاسمی، محمدعلی، گشایش روزی، قم، نورالزهرا(س)، 1389.
12 ـ کلینی، محمد، اصول کافی، ج2، 2، 4، 5، تهران، اسوه، 1372.
13- کلباسی حائری، محمد، وسعت رزق و روزی، انتشارات افق فردا، 1389.
14 ـ محمودی، امیر ملک، مؤمن و وسعت رزق، قم، منشور وحی، 1389.
15 ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج71 ، 74، 76، 93، 96، 103، بیروت ـ لبنان، داراحیاء التراث العربی.